Nasriddin Mirzayev
Oʻzbekiston Milliy arxivi katta ilmiy xodimi
Oʻrta Osıyoda Tarqalgan “Mıshkot Al-Masobıh” Hadıs Kıtobınıng Qoʻlyozmaları Va Ulardagı Egalık Qaydlar
Bugunig kungacha Movarounnahr madrasalarida hadis ilmining darslik sifatida oʻrgatilishi ayrim tadqiqotchilar tomonidan tanqid ostiga olingani, madrasa darsliklar qatorida hadis ilmi fiqh va boshqa fanlardek jiddiy eʼtibor berilmagani yozilgan boʻlsa-da, ammo bu daʼvolar hanuz ilmiy isbotini topgan emas. Ushbu maqolamizda Oʻrta Osiyoda koʻp oʻqitilgan va keng tarqalgan “Mishkot al-masobih” hadis kitobining qoʻlyozma nusxalari asosida mahalliy xalq tomonidan hadis ilmiga boʻlgan munosabatiga yanada oydinlik kiritish, ushbu asarning qoʻlyozma nusxalaridagi “Egalik qaydlari”ni jamlash, ularni tahlil qilish va xulosalar chiqarish asosida ularning tarixiy yoʻllari, saqlanish joylari, foydalangan shaxslar va toifalarni aniqlash, va egalik munosabatlari qanday shakllangani kabi yangicha yondashuvdagi masalalarni ochiqlashga bagʻishlangan. Xususan, ushbu tadqiqotimizga asos qilib Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining fondida saqlanayotgan 50 ga yaqin “Mishkot al-masobih” nusxalari, jumlada: (11322, 11478, 11295/1, 11612/1, 1697, 5852, 6109/2, 10655, 10883, 11332, 11811, 13264, 1980, 2152/2, 2704, 2736, 2750, 3526, 3528, 3529, 3960, 4029, 3989, 4163, 6348, 6597, 6689, 6783, 8175, 8337, 8353, 8401, 8403, 8404, 8437, 8463 inventar raqamdagi nusxalar saralab olingan. Shuningdek, Oʻzbekiston Musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanayotgan 30 ta qoʻlyozma, jumladan 419, 420, 424, 427, 428, 430, 432, 436, 445, 448, 451, 452, 454, 457, 458, 466, 568, 475, 408, 409, 410, 415, 417, 418, 423, 434, 439, 447, 450 inventar raqamdagi nusxalarning tahliliy maʼlumotlari asosida yangi xulosalarga bagʻishlanadi.
Mustakim Arıcı
İstanbul Medeniyet Üniversitesi
el-Kânûn fi’t-tıbb Nüshalarındaki Temellük Kayıtları Üzerine Bazı Mülahazalar
Bir tıp klasiği olan el-Kânûn fi’t-tıbb İslam ve Ortaçağ Avrupa’sında tıp eğitiminde ve uygulamadaki yeriyle orantılı olarak muhtasarları, şerhleri, muhtelif dillerdeki tercümeleri ile büyük bir etkiye sahiptir ve bu bağlamda bazı modern araştırmalar söz konusudur. Eserin yazımından sonra çoğaltılması, nüshaları, bunların dolaşıma girmesi problemi ise modern araştırmalarda ihmale uğramış ve göz ardı edilmiştir. Bu konu genel anlamda kitap kültürü ve tarihi açısından taşıdığı ehemmiyet kadar tıp tarihi ve İslam bilim tarihi yazımına da oldukça mühim katkılar sağlayacaktır. el-Kânûn fi’t-tıbb nüshalarındaki muhtelif notlar eserin 5./11. asırdan beri nerelerde ve kimler elinde çoğaltıldığı, kimler tarafından okunduğu ve okutulduğu, bu nüshalara kimlerin hangi yollarla sahip olduğu gibi meseleler etrafında eserin etkisinin bilinenden çok daha öte anlamlar taşıdığını göstermektedir. Birden fazla yönüyle incelemeye devam ettiğimiz bu nüshalara dair tetkiklerimizin sadece bir yönünü, yani mülkiyet kayıtlarını belli nüshalar bağlamında bu tebliğde kısaca tartışacağız.
Elimizde kesin bir rakam olmamakla birlikte el-Kânûn fi’t-tıbb’ın Arapça metninin dünya kütüphanelerinde 600 civarında nüshası bulunduğunu söyleyebiliriz. el-Kânûn fi’t-tıbb’ın Türkiye kütüphanelerinde yer alan 120 üzerindeki nüshasından görsellerine ulaşabildiklerimiz doğrudan tebliğin konusu olmakla birlikte İran’daki 252 nüshaya daha çok dijital katalog bilgileri etrafında, Mısır, Avrupa, Amerika ve başka ülke kütüphanelerindeki yazma nüshalara ve bu nüshalardaki mülkiyet kayıtlarına da çoğunlukla katalog bilgilerine dayanarak yer yer atıflarda bulunacağız. Nüshalardaki temellük ve vakıf kayıtlarını, bu nüshaların hangi kütüphanelerde bulunduğunu, ayrıca nüshaların dolaşımını belli nüshalar bağlamında örneklendireceğiz. Özellikle Osmanlı sultanları, hekimleri, ulema dışında bürokratlar ve askerler arasında eserin bir ilgiye mazhar olup olmadığına, bazı nüshaların matbaa sonrası serüvenine mülkiyet ve dolaşım ekseninde temas edeceğiz.
Ahmed Zildžić
University of Sarajevo
Pek çok el: Geç Osmanlı Dönemindeki Saraybosna'da Tuhfe-i Şahidi El Yazması Sahipliği Üzerine Bir Çalışma
Osmanlı İmperatorluğu’nun en batıdaki eyaleti olan ve merkezi Saraybosna olan Bosna’da, temel sufi Farsi metinlerde yeni başlayanlara çalışmayı kolaylaştırmak amacıyla 1515 tarihinde bir Mevlevi şeyh tarafından hazırlanan iki dilli sözlük, yazarın başta ona belirlediği amacı aşarak kendi yolunu çizmiştir. Birçok sebepten dolayı üzerinde tartışılacak olan Tuhfe-i Şahidi eseri toplumsal hareketliliğin katalizörü haline gelip Farsi ve Türk dili öğrenme yoluyla Osmanlı toplumunun üst sınıflarına girme vasıtası olmuştur. Eser tekrar yazılmış, incelenmiş, yorumlanmış, sahiplenilmiş, satılmış ve uzun zaman içerisinde farklı yollarla elden ele dolaştırılmıştır.
Başta Şer'iye Sicilleri olmak üzere asıl metnin mevcut olan el yazmaları, eserin yorumları ve çevirileri, meta-verileri ayrıca diğer mevcut olan arşiv belgelerini kullanarak Tuhfe-i Şahidi eserinin toplumda nasıl karşılandığını kısaca göstermeye çalışıp birkaç noktayı aydınlatacağım: bu eserin sahibinin kim ve nerede olduğu, Osmanlı döneminde Bosna içerisinde coğrafi açısında nasıl dağıtıldığı, sahibinin sosyal statüsü nasıl olduğu (mesleği, aile durumu ve toplam sosyal durumu ve statüsü), eserin maddi değeri ve sonraki yolculuğu.
Yerel tarihinin yüzelli yılını kapsayan Saraybosna Şer'iye Sicilleri bu konuda değerli bilgileri sunmaktadır. Bazı durumlarda el yazmaları, hatta yakın dönemlerde birçok medrese kütüphanelerine vakfedilmiş, ayrıca vakıf kayıtları, koşuları ve diğer ilgili bilgilerin göz geçirilmesi el yazmasında mevcut olan bilgilere dahil edilecektir.
Shahzod Islomov
Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi direktor oʻrinbosari
Imom Buxorıynıng “Al-Qıroatu Xolfa-L-Imam” Asarıda Fıqhıy Masalalar Tahlılı
“Al-Qiroatu xalfa-l-imam” Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Buxoriyning asari hisoblanadi. Imom Bayhaqiy “Al-Qiroatu xalfal imom”, Abulhajjoj Yusuf ibn Zakiy ibn Abdurahmon Mizziy “Tahzibul kamol”, Imom Zahabiy “Mizonul iʼtidol”, Ibn Hajar Asqaloniy “Fathul Boriy”, “Tahzibut tahzib”, “Al-Isoba”, “At-Talxisul habir” asarlarida “Al-Qiroatu xalfa-l-imam” kitobidan iqtibos keltirgan.
Bu asar ustozdan shogirdga oʻtish yoʻli orqali bizgacha yetib kelgan. Ibn Hajar Asqaloniy “Al-Muʼjamul mufahras” va “Tagʻliqut taʼliq” asarida, shuningdek, Taqiuddin Muhammad Fosiy “Zaylut taqyid” kitobida bir necha allomalarning bu asarni tinglagani haqida maʼlumot bergan.
Imom Buxoriy “Al-Qiroatu xalfa-l-imam” asarida namozga oid fiqhiy masalalarni bayon qilgan. Muallif kitobni boblarga ajratib, har biriga nom bergan. Soʻng unga tegishli hadislar va sahoba-yu tobeinlar xabarlarini sanadi bilan keltirgan. Boblar nomi kitobdagi hadislar mazmunidan kelib chiqqan.
Kitobning muqaddima qismi namozda Fotiha surasini qiroat qilish vojibligi haqidagi hadislar bilan boshlangan. Soʻng imom va maʼmum (imomga iqtido qilgan kishi)ning (namozda) qiroat qilishi, (namoz) durust boʻladigan qiroatning eng ozi qancha ekani, imom ortida “Fotihatul Kitob” (Fotiha surasi)dan koʻproq (zam sura) qiroat qilinadimi, imom ortida qiroatni jahriy qilmaslik haqidagi va shunga oʻxshash boblar keltirilgan.
Imom Buxoriy asardagi hadislarga oʻziga xos tarzda sharh va izoh bergan. Muxoliflarning dalillariga oʻzi rivoyat qilgan hadislar orqali javob bergan. Hadislarning sanad va matnlari haqida gapirib, ularning sahih yoki zaifligini bayon qilgan. Imom Buxoriy mazkur asarida “Sahihul Buxoriy”dagi sahihlik shartlariga rioya qilmagan. Unga hasan va zaif hadislarni ham kiritgan.
Bu asarni Mahmud ibn Isʼhoq Xuzoiy rivoyat qilgan. Mahmud ibn Isʼhoq Xuzoiydan Abu Nasr Muhammad ibn Ahmad ibn Muhammad ibn Muso ibn Jaʼfar Abu Nasr Buxoriy Malohimiy (312/925-395/1006) rivoyat qilgan.
“Al-Qiroatu xalfa-l-imam” kitobining tuzilishi
Asarda 214 ta hadis va xabar kelgan. Qurʼoni karimdan 7 ta oyat keltirilgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning 130 dan ziyod hadislari kelgan. Aksari takror kelgan. 44 ta sahoba, 118 yaqin tobein va taba tobeinlarning nomi zikr qilingan.
Imom Buxoriyning ushbu asarni yozishdan koʻzlagan asosiy maqsadi quyidagilardan iborat:
– imomga iqtido qilgan kishining “Fotiha” surasini oʻqish yoki oʻqimasligi haqidagi hadis va xabarlardan ogoh boʻlish;
– imomning ortida qiroat qilish lozim degan ijtihodini dalillar bilan koʻrsatib berish;
– roviy kimdan hadis eshitgani yoki rivoyat qilganini aniqlash;
– hadislardan hukm chiqarish va raddiya berishda nimalarga eʼtibor qaratish kerak ekanini koʻrsatish;
– imomga iqtido qilgan kishining qiroati haqida Paygʻambar alayhissalom, sahobalar va tobeinlardan vorid boʻlgan hadis va xabarlarni ilmiy asosda oʻrganish;
– bir-biriga qarama-qarshi ijtihodiy masalalar, hukm olish usuli va raddiyalar haqida maʼlumotga ega boʻlish;
“Al-Qiroatu xalfa-l-imam” kitobining ahamiyati
Mazkur kitob imomning ortida qiroat qilish yoki qilmaslik haqidagi mazhablarning fikrlarini oʻrganish uchun muhim ilmiy manba vazifasini bajaradi.
Ushbu asarning bugungi kundagi ahamiyati yuqori. Chunki soʻnggi yillarda musulmon mamlakatlarida bemazhablik gʻoyalari ilgari surilmoqda. Baʼzi shaxslar Imom Buxoriy va boshqa allomalar asarlarini roʻkach qilib, islom ummati tinchligiga raxna solmoqda. Imom Buxoriy kabi muhaddislarning bu kabi fiqhiy mavzularda asar yozishining sababi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadislarini toʻliq yetkazish boʻlgan. Oʻsha davr ulamolari hadislardan hukm olishda fiqhiy asoslarga ega boʻlgan va har birining oʻziga xos usuli mavjud edi.
Maqolada “Al-Qiroatu xalfa-l-imam” kitobida keltirilgan 24 ta fiqhiy masalaning tahlili keltirilgan.