Sanjar Gʻulomov
Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institute
Qozı Mır Sayyıd Qamar Tomonıdan Tuzılgan Bır Majmua: Avtograf Asarlar Va Arxıv Hujjatları
Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida (OʻzR FASHI) 26000 jild qoʻlyozma, 40000 jild toshbosma va 5000dan ortiq arab alifbosida bitilgan tarixiy hujjatlar saqlanadi. Ushbu xazina IX – XX asrlar orasidagi katta davrni, keng geografiyani va turli fanlar spektrini qamrab oladi.
OʻzR FA SHI qoʻlyozmalar fondidagi qoʻlyozma asarlar orasida (Tarixiy hujjatlar fondida emas!) tarixiy hujjatlardan iborat qiziq bir majmua-jildlar saqlanib kelmoqda. Ular oʻz davrida muqova ichiga olingan boʻlib, ushbu jildlar tashqi shakliga koʻra qoʻlyozma asar jildidan hech farq qilmaydi. Ammo muqova ichida varaqlar oʻrniga asliyat hujjatlar ketma-ket tikilgan. Bunday majmualar orasida 2588 raqamli nodir bir majmua alohida ahamiyatga ega.
Majmua tarkibida Qozi Mir Sayyid Qamar ismli muallif qalamiga mansub astrologiya, folbinlik mavzulariga doir bir necha risolalar hamda 329 ta hujjat oʻrin olgan. Bularning 151 ta qozilik hujjatlari boʻlib, ularning bir nechtasiga Qozi Mir Sayyid Qamarning muhri bosilgan. Umumiy tarkibdan 15 ta hujjat Buxoro amiriga yozilgan bildirishnomalardir va ularning orqa betida amirning Qozi Mir Sayyid Qamarga arznomalarni koʻrib chiqishi lozimligi buyurilgan. Bundan tashqari, yana 156 hujjat Buxoro amirining mazkur qozi nomiga yuborgan farmoyishnomalaridir. Majmua orasida Buxoro amirlari tomonidan taqdim etilgan 7 ta yorliq ham mavjud boʻlib, ularning biri Qozi Sayiid Qamarni, qolgan beshtasi esa uning otasini har turli lavozimlarga tayinlash munosabati bilan tuzilgan.
Majmuaning baʼzi varaqlarida Sayyid Qamar hayoti va faoliyati bilan bogʻliq turli sanalarni ham uchratish mumkin. Masalan, qaysi kuni qayerga safar qilgani, kimlar bilan uchrashgani, farzandlarining tavallud sanalari va boshqalar.
Majmua ustida olib borilgan tekstologik va kodikologik tadqiqotlar shuni koʻrsatmoqdaki, u yerdan joy olgan asarlar Qozi Sayyid Qamarning avtograf nusxalaridir. Yuqoridagi keltirilgan maʼlumotlar 2588 raqamli mazkur majmuaning tuzuvchisi va egasi, aynan Qozi Sayyid Qamarning oʻzi ekanligiga va mazkur qoʻlyozma jildi Qozi Sayyid Qamarning shaxsiy arxiviga oid ekanligiga hech qanday shubha qoldirmaydi.
Tülay Artan
Orient-Institut Istanbul
Şehid Ali Paşa Koleksiyonu’nda el-Câmi‘u’s-Sahîh Şerh ve Haşiyeleri
Kıymetli hadis eserlerinin toplandığı Köprülü Kütüphanesi ile Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Amcazade Hüseyin Paşa, Çorlulu Ali Paşa, Nevşehirli İbrahim Paşa dâru'l-hadîsleri gibi yeni açılan hadîs medreseleri yanı sıra Şam, Mısır, Hicâz ulemâsının İstanbul’daki faaliyetleri 1660’lar sonrasında Osmanlı dünyasında hadîs çalışmaları alanında dikkat çeken bir hareketliliğe işaret ediyor. III. Ahmed döneminde sarayda Buhârî dersleri yapılması, hadîs âlimleri yetişmesi, tercüme, şerh ve kırk hadîs türü eserlerin kaleme alınması, teberrüken Sahîh-i Buhârî okumalarının başlaması, I. Mahmud’un Ayasofya ve Fatih Camii kütüphaneleri açılışlarında sultanın huzurunda Sahîh-i Buhârî okunması, vakfiyelerinde Sahîh-i Buhârî okuyacak Buhârîhanlar tayin edilmesi ve bu görevler için tahsisat ayrılması, vakfiyelerde haftanın belli günlerinde hadîs nakledilmesi ve her ay bir hatim yapılmasının kararlaştırılması, Ayasofya Kütüphanesi’nde hatim için otuz ciltlik bir nüshanın hazırlanması, Fatih Camisi’nde Sahîh-i Buhârî kırâati için bir mekân hazırlanması kaydediliyor. Şam-Hicaz âlimleriyle bağlantılar sonucunda hadîs eserleri ve icâzetlerinin de İstanbul’a taşınmış olduğu ve bu dönemde kurulan Reisülküttab Mustafa Efendi, Âşir Efendi ve Atıf Efendi kütüphanelerinde bulundukları düşünülüyor.
Bu çalışmada 1709-1716 arasında topladığı yazmaları inşa etmekte olduğu kütüphanesine yerleştiremeden ölen Şehid Ali Paşa’nın (ö. 1716), bir kısmı Ağustos 1719’da müzayede ile satılan ve bir kısmı bugün Süleymaniye Kütüphanesi’nde korunan hadis kitapları arasında el-Câmi‘u’s-Sahîh nüshaları, şerh ve haşiyelerinin “digitalSSM Koleksiyonlar/Koleksiyonerler Portali” yardımıyla tespiti, nüshalardaki temellük kayıtları aracılığıyla on sekizinci yüzyıl başlarında söz konusu eserlerin dolaşım ağına dair bulguların paylaşılması ve bulguların tarih yazımına katkısının değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.
Umarov Shukurillo
Imom Buxoriy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi
Imom Buxorıynıng “Al-Jome' As-Sahıh” Asarını Mashhur Qoʻlyozma Nusxaları
Mazkur tadqiqotda Imom Buxoriyning “al-Jome' as-Sahih” asarini yozilish tarixi, muhaddisdan keyingi roviylar sanadi, ularning ishonchli ekanligi, qoʻlyozmalar tarixi va tadrijiy bosqichlari mukammal oʻrganildi. Tadqiqotga mashhur klassik va zamonaviy tarixiy manbalar jalb etildi. Mavzuni oʻrganish ilmiy-qiyosiy hamda tarixiy-tahliliy metodlar asosida olib borildi. Natijada, “al-Jome' as-Sahih” asarining mashhur qoʻlyozma nusxalari, roviylari va ularning hadis ilmida olib borgan xizmatlari tahlil etilib, har bir roviyning ishonchli rivoyati manbalar asosida oʻrganildi.
Asarning bizgacha etib kelishida asos boʻlgan barcha nusxalari nuqsonsiz va roviylarning sanadi uzluksiz ekanligi ilmiy asoslantirildi. “al-Jome' as-Sahih” asarining dunyoga keng tarqalishida asos boʻlgan nusxalar Firabriy va Nasafiylarning nusxasi ekanligi koʻrsatib oʻtildi. Asarning keyingi roviylari asarni keng tarqalishida olib borgan ishlari ilmiy-qiyosiy tahlil etilib, asar har qanday shubha va tanqidlardan holi ekanligi ilmiy oʻrganildi. Bugungi davrda “al-Jome' as-Sahih” asarining dunyodagi 2327 ta qoʻlyozma fondi va kutubxonalarida 8000 mingdan ziyod qoʻlyozma nusxalari mavjudligi aniqlangan.
Imom Buxoriydan keyin muhaddislar tomonidan “al-Jome' as-Sahih” asari bir necha marta qayta tahrir qilingan. Bu tahrirlardan maqsad asarni qiymatini oshirish hamda asrlar osha kotiblar, nosixlar, roviylar tomonidan yoʻl qoʻyilgan ba'zi nuqsonlarni isloh etish boʻlgani ilmiy asoslantirildi. Shu bilan birga “al-Jome' as-Sahih” asariga nisbatan bildirilgan nuqson va kamchiliklar muallifdan emasligi ham ilmiy tahlil etildi. Asarning Movarounnahr, Xuroson, Arab dunyosi, Misr, Bagʻdod, Afrika, Magʻrib, Andalusiya va boshqa mintaqalarga ilk tarqalishi movarounnahrlik muhaddis va roviylarning sanadi asosida boʻlgani asoslangan.
Ali Aslan
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Bir Koleksiyonerin İzinden: Vahdî İbrahim Efendi’nin Hadis Kitaplarında Mülkiyet
Bu sunumda, Osmanlı dönemi âlim, entelektüel ve kitap koleksiyonerlerinden Vahdî İbrahim Efendi’nin (ö. 1126/1714) hadis kitapları mercek altına alınacaktır. Dârülhadis müderrisliğinden Halep kadılığına uzanan ilmî kariyeri boyunca aralarında Buhârî şerhlerinin de yer aldığı çeşitli hadis metinlerini toplamış, istinsah etmiş, istiktâb yoluyla yazdırmış ve mecmualar halinde derlemiştir. Yapılan ön araştırmalarda, çoğu Şehid Ali Paşa koleksiyonunda yer alan mülkiyeti Vahdî İbrahim’e ait 60 civarında hadis eserinin nüshasına ulaşılmıştır. Bunlar arasında Vahdî İbrahim Efendi’nin kendi telifleri, risalelerinin yer aldığı mecmualar, istinsah ettiği ve istiktab yoluyla temin ettiği nüshalar öne çıkmaktadır.
Sunumda, bu nüshalar üzerindeki mülkiyetler detaylı şekilde incelenecek; ferağ kayıtları, icazet ve rivayet kayıtları, temellük kayıtları, müzakere ve mütalaa kayıtları ile kenar notları gibi unsurlar üzerinden eser–nüsha–mâlik ilişkisi değerlendirilecektir. Bu bağlamda Vahdî İbrahim Efendi’nin nüshalara yazdığı birbirinden farklı temellük kayıtları ve özellikle derlediği mecmualar ile nüshalara dair ayrıca düştüğü ilmî ve edebî notlar oldukça önem arz etmektedir.
Bu çerçevede sunum, hadis konusu merkeze alınarak Osmanlı ilim ve kitap kültürünün yanı sıra koleksiyonlaşma, mülkiyet ve dolaşım pratiklerine dair özgün veriler sunmayı amaçlamaktadır.
Gülnihal Küpeli
Marmara Üniversitesi
Bi-Resmi Mütâlaati’s-Sultân: Fâtih İçin İstinsah Edilen İki Yazma Nüshanin Temellük Tezyinatı
Kitap tarihi kadar eski olduğu tahmin edilen temellük kayıtları, kitaba sahip olmanın imtiyaz kesbettiği dönemlerden bu yana, yazma kültürü içinde ayrı bir yer teşkil etmektedir. Hem tarih hem de biyografik bilgiler içeren bu kayıtlar, bilginin dolaşımına dair önemli ipuçları sağlar. Müzeyyen olduğunda ise aynı zamanda dönemin estetik zevkini kavramak, kitap sanatlarına ilişkin üslupların şekillendiği nakkaşhâne etkileşim serüvenini keşfetmek açısından ayrı bir önem arz eder.
Bu bildirinin konusunu, temellük kayıtlarından Fâtih Sultan Mehmed’in mütâlaası için istinsah edildiği anlaşılan ve dönemin usta sanatkarı Baba Nakkaş tarafından tezhiplenen iki hadis yazması oluşturmaktadır. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nde muhafaza edilen bu nüshalardan ilki, İbnü’l-Esîr el-Cezerî’nin (ö. 606/1210) Kütüb-i Sitte’den alfabetik olarak derlediği Câmiu’l-usûl min ehâdîsi’r-rasûl’u, diğeri ise hadis ilmine dair önemli lügatlerden biri kabul edilen en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser’i işaret etmektedir.
Bildirinin öncelikli amacı, söz konusu nüshaların temellük kaydı etrafında şekillenen tezyinî unsurlarını ve biçimsel farklılıklarını renk, motif, desen ve kompozisyon bağlamında değerlendirmektir. Bununla beraber 15. yüzyıl temellük tezyinatında, üslup farklılıklarına göre değişen sayfa formu ve bunu etkileyen unsurlar mukayeseli olarak tartışılacaktır.