Manzum Bir Eserdeki İstinsah Kayıtları: Garîb-nâme Örneği
Büşra Kaplan
Günümüze ulaşan yazma eserler arasında tıp, astronomi, matematik gibi ilimlerle ilgili eserlerin yanı sıra İslam dini, tarih ya da edebiyatla ilgili eserler de bulunmaktadır. Edebî eserlerin bir kısmı tek bir nüsha iken bir kısmı ise çok sayıda nüshaya sahip olabilmektedir. Âşık Paşa’nın Garîb-nâme adlı eseri çok sayıda nüshası olan edebî eserlerden biridir. Âşık Paşa 13. yüzyıl (d. 670/1271-2) ile 14. yüzyılda (ö. 733/1332) yaşamış mutasavvıf şairlerden biridir. Şairin Garîb-nâme adını verdiği eserini yine eserinde kaleme aldığı “Yidi yüz otuz yılında hicretün / Sözi irdi hatmine bu fikretün” beytinden hareketle 730 yani miladi 1329-30 yazdığı bilinmektedir. Kaynaklara göre eser bu tarihten sonra yüzden fazla kez istinsah edilmiştir. Eserin en erken istinsah edildiği tarih kaydı bugünkü katalog bilgileri üzerinden, eserin yazım tarihinden yaklaşık bir asır sonrasına yani 826/1422-3 tarihine, son istinsah edildiği tarih ise 1339/1920-1 tarihine aittir. Dolayısıyla eserin 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar istinsah edildiği söylenebilir. Bu bağlamda Yazma Eserler Kurumu’nun çevrimiçi kataloğunda eserin toplamda 75 nüshası tespit edilmiştir. Bu nüshalardan 41 tanesinde istinsah kaydı bulunmaktadır. İstinsah kaydı bulunan nüshalarda kayıtların müstensih adı, gün, ay ya da zaman aralığı şeklinde istinsah tarihi ya da istinsah mekânı bilgilerini içerecek biçimde düşüldüğü tespit edilmiştir. Bu çalışma ile söz konusu kayıtlar içerikleri açısından incelenmiştir. Kayıtların dili ile kayıtlardaki müstensihlerin, istinsah zamanının ve mekanının görünürlüğü tespit edilip edebî bir eserin sahip olduğu istinsah kayıtları istatistikî açıdan değerlendirilmiştir.
Hamse-i Nizâmî Nüshaları Üzerinden İstinsah Sürecine Dair Bir İnceleme
Somay Özlem İldeş Kurt
Hicri 6. Yüzyıl Fars edebiyatı şairi Nizâmî-yi Gencevî’nin, çeşitli konularda telif ettiği beş mesnevi, kendisinin vefatından sonra Hamse ismiyle meşhur olmuş ve eserin ismiyle müsemma, bir Hamse türünün oluşmasını sağlamıştır. Penc Genc olarak da bilinen bu eser miladi 12. Yüzyıldan 19. Yüzyıla kadar el yazması olarak istinsah edilmiş, 19. Yüzyıldan sonra matbaanın yayılmasıyla birlikte çeşitli baskı metotlarıyla çoğaltılmaya devam etmiştir. Hamse’nin, uzun yüzyılları kapsayan bir süreçte birçok müstensih tarafından istinsah edilmesi bu eserin farklı coğrafyalara ulaşmasını sağlamış, hem yazma kültürüne bir zenginlik katmış hem de istinsah süreçlerinin incelenmesi bakımından bir kaynak olma niteliği kazanmıştır. Bu çalışma, bir Hamse nüshasının ne kadar sürede ve ne amaçla istinsah edildiğini ortaya koymaya yönelik bir analiz yapmayı hedeflemektedir. Bu doğrultuda tespit edilen Hamse nüshalarının ulaşılabilir durumda olan görselleri ve katalog bilgileri incelenecektir. Hamse’nin ilk ve son mesnevileri olan Mahzenü’l-Esrâr ve İskendernâme arasındaki istinsah tarihleri karşılaştırılacaktır. Bu karşılaştırma neticesinde tam bir Hamse nüshasının istinsah süresine dair elde edilen veriler, bu sürecin dönem koşullarıyla bağlantılı işleyişine dair çıkarımlar yapılmasına yardımcı olacaktır. Elde edilen veriler Hamse nüshalarının istinsah amacına ilişkin bilgiler sağlayacaktır. Çalışmanın sonucunda Hamse’nin müstensihler tarafından kişisel kullanım, eğitim ya da ticari amaçlarla istinsah edilmiş olduğu yönünde belirli bir eğilim olup olmadığı tespit edilecektir. Bu bağlamda Hamse’nin yazma eser kültüründeki yeri, istinsah edilmesinin ardındaki amaçlar ve dönemin sosyo-ekonomik koşullarına ilişkin yorumlara müsait veriler ortaya konması sağlanacaktır.
İstinsah Kayıtları Kim Tarafından Nereye Düşülür? Zahriye Sayfasına Düşülen İstinsah Kayıtları Üzerine Bir İnceleme
Numan Sabit Karali
Yazma eser kültüründe bir eserin çoğaltılması, eserin müellif tarafından yazılan/ yazdırılan ilk örneğinden veya sonrasında üretilen başka bir örneğinden kopya edilmesi yoluyla gerçekleşir. Bu çoğaltma faaliyetine istinsah, istinsah faaliyetiyle çoğaltılan eserin yeni örneğine nüsha, bu faaliyeti gerçekleştiren kişiye de müstensih adı verilir. Müstensihler, yeni çoğalttıkları nüshaya istinsah faaliyetine dair bilgiler içeren bir kayıt düşerler ki bu kayda da istinsah kaydı adı verilir. İstinsah kaydı genellikle nüshanın sonuna düşülür. Ancak bu durumun her zaman geçerli olmadığı görülmektedir. Bazı istinsah kayıtları zahriye sayfasına düşülmektedir. Zahriye sayfasına düşülen bu istinsah kayıtlarında genelde “بخط” veya “با خط” ifadeleri kullanılmaktadır. Zahriyeye düşülen istinsah kayıtlarında yaygın uygulamanın dışına çıkan ilk özellik kaydın mekanıdır. Kayıt, nüshanın sonu yerine başına düşülmüştür. Her zaman olmasa da yaygın uygulamanın dışına çıkan diğer özellik ise müstensih haricinde birisi tarafından düşülmesidir. Müstensih haricindeki bir kişi, müstensihin kim olduğu bilgisi başta olmak üzere istinsah sürecine dair bilgileri zahriyede vermektedir. Kaydın başkası eliyle düşülmüş olması, kaydın güvenilirliği ve kayıtta verilen bilgilerin hangi yollarla elde edildiğine dair soru işaretlerini de beraberinde getirmektedir. Mevcut tebliğin temel amacı zahriye sayfasına düşülen istinsah kayıtlarının kim tarafından düşüldüğünü, neden nüshanın sonuna değil de zahriye sayfasına düşüldüğünü araştırmak ve müstensih dışındaki kimseler tarafından düşülen kayıtların güvenilirliklerini sorgulamaktır. Bu temel amacın yanında araştırma sırasında göz önünde bulundurulacak sorular şunlardır: Zahriye sayfasına düşülen istinsah kayıtlarında benzer veya aynı tasarruflar görülür mü? Zahriye sayfasına düşülen istinsah kayıtları, istinsah kaydı unsurlarından hangilerini içerir? Zahriye sayfasına istinsah kaydı düşülmüş bir nüshanın sonunda da istinsah kaydı bulunur mu? Zahriye sayfasına istinsah kaydı düşülmüş bir nüshanın ayırt edici herhangi bir hususiyeti var mıdır? Zahriye sayfasına düşülen istinsah kayıtları, istiktap sürecine dair bir çıkarım yapılmasını sağlayabilir mi? Araştırma için Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığının Yazma Eserler Katalog ve Görüntü Veritabanı’ndaki detaylı arama kısmında zahriye sayfasında istinsah kaydı olan nüshaları bulmayı sağlayacak gerekli ifadelerle arama yapılacaktır. Zahriye sayfasında istinsah kaydı bulunan nüshalar içerdikleri diğer kayıtlar da göz önünde bulundurularak detaylı ve kapsamlı bir incelemeye tabi tutulacaktır. Ardından her biri kendi içinde incelenen bu nüshaların birbirleriyle herhangi bir ortaklık arz edip etmediğini anlamak için karşılaştırma yapılacaktır.